"Яны граюць музыку, якая старэйшая за Амерыку!"

Зміцер Сасноўскі (З.С.): Першай назвай была «Руевіт», але неяк не прыжылася. Тады мой брат звярнуў нашу ўвагу на беларускую гидраніміку: у Беларусі яна балцкая, назвы нашы рэкі і азёры атрымалі яшчэ да прыходу славян, а тыя не сталі іх змяняць. Менавіта брат параіў: «Вазьмі любую рэчку - якія каларытныя назвы! Вось - Ольса! »Мне спадабалася ідэя. Ольса - ручай на Магілёўшчыне, што ператвараецца ў раку і ўпадае ў Бярэзіну. На той момант ужо быў гатовы плакат з выявай старога дзеда для першага канцэрту гурта, і ўсе неяк само склалася ў «Стары Ольса».
 

Вы бывалі ля гэтага ручая?

З.С.: Вядома! Адзначыліся там!

Ілля Кубліцкі (І.К.): Зміцер нават выкупаўся ў ім! У кастрычніку.

З.С.: Мы прыехалі на бераг Ольсы, пераапрануліся ў сярэднявечныя строі, пагулялі на беразе, паспявалі ... Быў сонечны дзень, і я разагнаўся і прама ў адзенні скокнуў у ваду. У нейкім кліпе нават ёсць гэты кадр, ва «У карчме», здаецца, - нашым першым відэа. Менавіта на Ольсу мы ездзілі здымаць наш першы відэакліп.
 

Канец 1990-х, калі пачыналася гісторыя гурта, быў перыядам ўсплеску цікавасці да беларускай музыкі?
 

З.С.: Да нашага стылю ўсплеску цікавасці не было і быць не магло. Ніхто ў той час не іграў беларускую сярэднявечную музыку. Вывучэнне архаічнай беларускай музыкі было для мяне формай пазнання гісторыі нашай краіны. У нейкі момант я задумаўся: чаму ў нас ніхто не іграе музыку беларускага Сярэднявечча? Бо ў нас былі замкі і балі, былі рыцары і шляхта - іх музыкай не быў сялянскі фальклор!

 

У той час толькі пачыналі выконваць іншую беларускую музыку: «Лiцвiны» запісалі выдатны альбом архаічнага фальклору «Галуб на чарэшнi - Галубка на вiшнi", гурт "Камэлот» пачаў іграць у стылі фэнтэзі-медываль, рабіць стылізацыю пад сярэднявечную музыку. Ансамбль «Кантабіле» ўпершыню выканаў музыку беларускага барока з «Полацкага сшытку» - я памятаю, як запісваў выступ з тэлевізара на касетны магнітафон, таму што дастаць ноты або запісы гэтай музыкі ў той час не было дзе. Калі пачалі з'яўляцца першыя беларускія рыцарскія клубы, яны мелі патрэбу ў музычным суправаджэнні для сваіх турніраў і сустрэч. Спачатку запрашалі польскія, чэшскія і нямецкія групы, якія ігралі сярэднявечную музыку. Госці паказалі, што гэтая музыка ёсць, што яе можна аднаўляць і выконваць. Асабліва цікавым быў прыклад чэшскай групы Krless, якая грала менавіта гарадскую сярэднявечную музыку. Так паволі зараджалася ідэя, што можна, напэўна, адшукаць і музыку беларускага Сярэднявечча і пачаць яе выконваць.

У той час я быў выкладчыкам ва ўніверсітэце і не думаў, што стану музыкам. Я збіраў старадаўнія музычныя інструменты, з'ездзіў у Латвію, дзе навучыўся іх рэстаўраваць. Так і вісела ў мяне на сцяне калекцыя інструментаў, пакуль у нейкі момант мне не стала цікава пачаць на іх іграць. Мяне запрасілі ў полацкі археалагічны лагер і прапанавалі не толькі прачытаць лекцыю, але і паіграць на інструментах, праспяваць якую-небудзь рыцарскую баладу.
 

Памятаю, мы сядзелі вакол вогнішча, і, падыгрываючы сабе на арфе, я пачаў распавядаць Хроніку Літоўскую. У мяне самога дрыжыкі пабеглі па скуры ад разумення, што словы Хронікі ідэальна кладуцца на музыку, нібы так і было задумана. Фактычна гэта была першая музычная рэканструкцыя, выкананая мной.
 

Я вырашыў падабраць музыку пад іншыя тэксты. На свяце пісьменства ў Полацку ў верасні 1999 года мы з групай музыкаў выступілі ля падножжа помніка Скарыну яшчэ як «Руевіт», а ўжо ў лістападзе далі свой першы сольны канцэрт як «Стары Ольса» ў Гомелі. Нас настолькі захапіў працэс, усё так хутка закруцілася, што ўжо ў пачатку 2000 года мы адыгралі канцэрт у Мінску, знайшлі сродкі на запіс першага альбому на студыі «Каўчэг». Нам да гэтага часу не ўдаецца паўтарыць яго гучанне - мы сталі іграць прафесійна, а тады гучалі па-сапраўднаму архаічна. У нас у арсенале былі ня лепшая колавая ліра (лад не трымала зусім!), не лепшыя дуды, флейт добрых не было. У музыцы былі фальшывыя ноты, але ўсе разам гучала вельмі прыродна і гарманічна.
 

І.К.: Сёння ўсе прывыклі слухаць строга выбудаваную музыку. Нават калі Black Sabbath запіша альбом, як рабілі гэта ў 1970-х, ім скажуць: «Э, ды яны іграць не ўмеюць!» А пачуўшы архаічную музыку, у якой няма звыклых мінораў/мажораў, скажуць: «Што гэта вы граеце?»
 

Гэта значыць вы адразу разумелі, што іграеце музыку для абраных і заўсёды будзеце андэграўндам?
 

З.С.: Так, і ніхто не чакаў, што нам удасца запісаць 10 студыйных альбомаў і 3 «лайва»! Што ў нас будуць не проста гастролі - туры па ЗША даўжынёй у некалькі месяцаў. Спачатку гэта было хобі, якое не планавалася на 20 гадоў наперад.
 

Што вас так захапіла ў рэстаўрацыі сярэднявечнай музыкі часоў ВКЛ?
 

І.К.: У той час я браў удзел у праекце «Легенды Вялiкага Княства», арганізаваным Арынай Вячорка: граў на гітары лютневой музыку - лютні ў мяне не было. Неяк тэлефануе Зміцер: «Я збіраю музыкаў, каб іграць сярэднявечную беларускую музыку - хочаш паспрабаваць? У мяне ёсць лютня!» Я прыйшоў, узяў у рукі інструмент, убачыў, што ў Зміцера ёсць цэлая калекцыя старадаўніх інструментаў - мяне, вядома, гэта зацікавіла, таму што ў кансерваторыі я займаўся барочнай, рэнесанснай музыкай.
 

З.С.: Мы з'явіліся ў момант, калі гістарычная памяць у выглядзе камсамола і герояў СССР абясцэнілася, а новай не было. Людзі шукалі яе, ствараючы народныя музеі славы, займаючыся «чорнай» археалогіяй, захапляючыся гісторыяй і культурай краіны. Гэта быў перыяд уздыму ў Беларусі цікавасці да рыцарства. Усе, хто ўваходзіў у гэтыя клубы, аўтаматычна станавіліся прыхільнікамі сярэднявечнай музыкі. Прыходзіш у «Ордэн «Сэрца дракона» або «Менскую Унію «Меч і Воран» - у іх гарлапаніць з магнітафонаў наша музыка. Нас сталі запрашаць на турнір "Белы замак", на фестывалі ў Навагрудскім замку і Нясвіжы - велізарны фэст, які збіраў некалькі тысяч гледачоў.

 

Дзе і як вы знаходзілі рэпертуар?
 

З.С.: Спачатку было толькі дзве крыніцы - «Полацкi сшытак» (зборнік бытавой музыкі эпохі Рэнесансу і ранняга барока знойдзены ў 1962 годзе ў архівах Ягелонскай бібліятэкі Адамам Мальдзісам. - OnAir) і беларускі архаічны фальклор. Усё астатняе мы дазвалялі сабе стылезаваць.
 

І.К.: Але пачынаючы з альбома 2006 года стылізацыі амаль няма. Таму што да таго часу Арына Вячорка прывезла з Польшчы яшчэ два зборнікі сярэднявечнай музыкі, быў адкрыты «Вiленскi сшытак» (зборнік п'ес для лютні і аргана, складзены ў 1600 годзе ў Вільні. - OnAir ),збор твораў беларускіх лютністаў. Шмат чаго было зроблена дзякуючы нашай «Беларускай капэле» і Віктару Скарабагатаву, Галіне Каржанеўскай - яны зацікавіліся барочнай музыкай, сталі не толькі знаходзіць новыя запісы, але і ноты да іх.
 

З.С.: Тая ж Арына Вячорка прывезла факсіміле ўсіх старонак «Полацкага сшытку»: у нас у групе ёсць чалавек, які чытае стары нотны запіс, лютневую табулатуру і які ўмее расшыфроўваць запісы «Полацкага сшытку», - Ілля Кубліцкі. Музыка ў «Сшытку» запісаная часта без падзелу на такты, указанні вышыні нот, танальнасці, тэмпу, партыі інструментаў адсутнічаюць. Многія творы былі так папулярныя ў той час, што згадваюцца ў зборніку толькі парай першых радкоў песень. Так што праца з «Полацкiм сшыткам» дае вялікае поле для творчых інтэрпрэтацый. На пачатку існавання гурта намі рухалі няведанне і запал да спазнання. Я пачаў вывучаць гісторыю музыкі ВКЛ, Ілля паглыбіўся ў вывучэнне «Полацкага сшытку» і заняўся беларускай лютневой музыкай. І мы сутыкнуліся з тым, што нам ёсць чым ганарыцца! Пачынаючы з таго, што Статут ВКЛ 1588 года быў фактычна першай у свеце канстытуцыяй (ён утрымліваў у сабе ўсе нормы канстытуцыйнага права), да унікальнай музычнай культуры.
 

За 20 гадоў адкрыццяў стала больш ці галоўныя знаходкі ўжо зробленыя?
 

З.С.: Іх становіцца ўсё больш! Адкрываюцца архівы, з'яўляецца доступ да раней закрытых матэрыялаў. Нядаўна мы прачыталі баладу і стварылі на яе аснове песню «Паход на Франкфурт». Гісторыя такая: неяк князь Давыд Гарадзенскі сказаў: «А чаму немцы да нас ходзяць - а мы да іх не?» І, сабраўшы дружыну, вырашыў ісці на Франкфурт. Каб прайсці палову Еўропы, трэба было падмануць ўсе разведкі на шляху. Прыдумалі, што атрад коннікаў накіроўваецца для аховы польскага караля Лакетка. Прыкрываючыся легендай, яны дабеглі да Кракава і, адпачыўшы там, штурмавалі Франкфурт. Гэты паход асуджаюць ўсе хронікі таго часу! Атрад перабіў усіх мужчын у горадзе і ўзяў у палон 5 тысяч фройляйн. Спрачацца з-за здабычы ў атрадзе было строга забаронена! І калі адна прыгожая немка стала прадметам спрэчкі двух рыцараў, трэці вырашыў спрэчку і рассек яе напалову. Альбо іншы прыклад: «Песня пра штурм замка Пулен», што вырасла з гісторыі, апісанай Мацеем Стрыйкоўскім у «Хроніцы». На мяжы ВКЛ у сярэдзіне XIV стагоддзя быў пабудаваны замак Пулен. Немцы вырашылі ўзяць яго штурмам, каб не перашкаджаў хадзіць у паходы на ВКЛ. Калі стала ясна, што Пулен не выстаіць, рыцары горада спалілі ўвесь скарб, перабілі ўсіх жыхароў і сябе, каб немцам нічога не дасталася. Пра гэта песня. Такіх гістарычных балад шмат у «Хроніцы» Мацея Стрыйкоўскага. Мы як пачалі яе чытаць - не можам спыніцца. Яна рыфмаваная, нібы створаная, каб балады выконваліся пад музыку. Што каштоўна: сам Стрыйкоўскі быў не толькі паэтам і летапісцам, але і рыцарам. Ён шмат гадоў служыў «рыскуном» ў Полацкім гарнізоне: гэта фактычна разведка тых часоў, здзяйсняюць вылазкі ў тыл праціўніка. Сыйшоўшы са службы, Стрыйкоўскі пачаў пісаць летапісы. У сярэднявеччы «паэт» раўнялася «музыка»: паэмы тады не чыталі, а спявалі. Яшчэ адна цікавая крыніца - «Дзесяцігадовая аповесць ваенных спраў князя Крыштофа Радзівіла», напісаная Андрэям Рымшам - паэтам, які служыў у войсках Радзівілаў. Ён апісвае рэальныя падзеі, у якіх прымаў удзел, і на аснове гэтага матэрыялу мы зрабілі дзве новыя песні.
 

У чым унікальнасць беларускай сярэднявечнай культуры?
 

З.С.: У нацыянальнай талерантнасці гэтых зямель. Калі ў Нямеччыне пачаліся першыя ганенні габрэяў, у XIV-XV стагоддзях яны пачалі перасяляцца на землі ВКЛ. З XIV стагоддзя ў нас жылі татары, рускія, беларусы, літоўцы. Гэтая стракатасць насельніцтва ВКЛ дазваляла ўключаць у агульную масу музычнай культуры розныя нацыянальныя традыцыі. Такой рэлігійнай талерантнасці як у нас, у той час нідзе не было! Усё разам змешвалася ў адзіны культурны кацёл. Візантыйскае шматгалоссе і праваслаўныя спевы, каталіцкія камерныя капэлы і арганная музыка, іўдзейская музычная традыцыя і культура харалаў, якія выконваліся на нацыянальных мовах - старабеларускай і польскай, якая не была чужой на гэтых землях. Менавіта з Польшчай у нашай культуры больш за ўсё паралеляў. Амаль усе музыкі, якія ігралі пры каралеўскіх дварах у Гродне і Кракаве, вучыліся ў гарадскіх і магнацкіх капэлах на тэрыторыі ВКЛ. Нашы музыкі ездзілі ў Еўропу і прывозілі з сабой нотныя зборнікі з Еўропы. Шматлікім еўрапейскім творам давалі свае назвы: танец «Бергамаска» стаў «Пагамошкай» у «Полацкiм сшытку». Мала было пяці італьянскіх сальтарелаў - напісалі яшчэ і свой варыянт танца, віленскую сальтарелу. У нас гастралявалі нямецкія і французскія музыкі, а каралева Бона Сфорца прывезла з сабой ці ледзь не ўвесь італьянскі двор, а з ім - культуру віёл, смычковых струнных інструментаў. Тэўтоны прынеслі культуру клавесіна: вядома, што жонцы князя Вітаўта, Ганне, падарылі клавесін, на якім яна іграла. Лютня у нас з'явілася яшчэ ў часы Полацкага княства, патрапіўшы сюды з Візантыі.

І.К. :Вядома, што лютніст ў ВКЛ пісалі варыяцыі на народныя песні. Гэта унікальная з'ява - у Беларусі ў лютневую музыку, якая была шляхетнай, элітнай, пранікалі народныя мелодыі, хаця сацыяльныя бар'еры тады былі моцнымі.

 

Вы шмат гастралюеце. Здаецца, ні ў аднаго беларускага гурта няма такіх працяглых гастроляў па ЗША, як у вас!
 

Марыя Шарый (М.Ш.): Наш апошні тур па ЗША доўжыўся два з паловай месяцы. Калі такіх тураў два ў год - атрымліваецца, што самыя доўгія гастролі ў нас па ЗША. Гэта быў 4-гадовы унікальны перыяд у гісторыі гурта, за які мы зрабілі 5 амерыканскіх тураў. У гэтым годзе быў самы цяжкі: 113 выступаў за 73 дні! Мы давалі канцэрты не толькі на фестывалях, але і ва ўніверсітэтах і каледжах, бібліятэках і цэрквах. Апошнія, дарэчы, - паўнавартасныя канцэртныя пляцоўкі.
 

З.С.: Справа ў тым, што ў Амерыцы толькі адзін гурт іграе медывальную музыку - Wolgemut. Але праводзіцца гара сярэднявечных фэстаў, якія доўжацца па паўгады, з рыцарскімі турнірамі і 10-20 тысячамі наведвальнікаў у дзень! Там - наша публіка. І калі ў Еўропе могуць здагадацца, што мы спяваем на славянскай мове, то амерыканцы думаюць, што нашы песні на нейкай старажытнай мове. Хоць мы і называем год напісання тэксту, імя аўтара, усё роўна падаемся ім казачнымі персанажамі.
 

М.Ш.: І ў ЗША, і ў Еўропе мы спяваем песні на беларускай мове, без перакладу. Мова - разынка, што нас вылучае. Для слухачоў гучанне новай мовы - гэта асаблівы інтарэс: нават не разумеючы слоў, людзі могуць адчуць энергетыку праз асаблівае гучанне беларускай мовы.
Так, амерыканцы часам ўспрымаюць усе расказаныя намі гісторыі як «Гульню тронаў». Але тыя, хто разумее, што гэтая песня была напісаная, скажам, у XIV стагоддзі, усклікаюць: «Уяўляеш, яны граюць музыку, якая старэйшая за Амерыку!» Так і ёсць! Такая ў нас старажытная гісторыя і такая багатая культура.
 

Belavia OnAir (снежань 2019)
Тэкст: Настасся Касцюковіч
Фота: Яўген Ерчак, архіў гурта (Closter Art, Arina Kozlovska, Anastasiya Bazyleva)